Op maandag 20 april 2015 hield prof. dr. Alex Brenninkmeijer zijn oratie als hoogleraar Institutionele aspecten van de rechtsstaat aan de Universiteit Utrecht. In zijn oratie maakt Brenninkmeijer gebruik van een stresstest (zoals voor banken) als methode om te beoordelen of de rechtsstaat in Nederland – onder ongunstige omstandigheden – standhoudt of niet. Deze methode past hij systematisch toe op concrete onderwerpen, zoals de gaswinning Groningen en de bad-bed-brood-discussie. Op basis daarvan concludeerde hij dat Nederland faalt voor deze stresstest.
Nederland faalt in de stresstest
Volgens Brenninkmeijer is onze rechtsorde te complex en onoverzichtelijk geworden. Respect voor rechten van mensen schiet tekort. De Nederlandse rechtsstaat staat daarom onder druk. De perikelen rond de gaswinning in Groningen en het recht op bad-bed-brood voor uitgeprocedeerde asielzoekers, maar ook de sanctiewet sociale zekerheid (door Brenninkmeijer ooit bestempeld als ‘doorgeslagen antimisbruikwetgeving’), het alcoholslot, de organisatie en financiering van de rechtspraak en de te beperkte toetsing door de bestuursrechter zijn actuele voorbeelden. Het gaat niet om incidenten: er is sprake van systeemfalen.
De analyse aan de hand van bovenstaande kwesties leidt Brenninkmeijer tot de conclusie dat Nederland faalt in deze stresstest. Kernprobleem is dat in het functioneren van ons huidige democratische systeem onvoldoende waarborgen zijn voor de bescherming van rechtsstatelijke waarden. Bij wetgeving, uitvoering én rechtspraak zijn belangrijke rechtsstatelijke gebreken zichtbaar. Onze democratie functioneert zwak (onder andere zichtbaar in de geringe interesse van de kiezer voor partijpolitiek, de groeiende politieke versplintering met moeizame coalitievorming als gevolg ende rol van de Eerste Kamer). Daarom kan onze democratie stevige rechtsstatelijke waarborgen niet aan en kiest vervolgens voor het verzwakken van die waarborgen.
Brenninkmeijer sloot zijn oratie af met voorstellen ter versterking van de rechtsstaat, zodat Nederland wel de stresstest kan doorstaan. Vanwege de actuele spanning tussen democratie en rechtsstaat zal dit aanleiding kunnen geven voor heftig debat.
Prof. dr. Alex Brenninkmeijer is lid van de Europese Rekenkamer en faculteitshoogleraar bij de faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie van de Universiteit Utrecht. Tevens is hij betrokken bij het onderzoek binnen één van de strategische thema´s van de universiteit, Instituties van een open samenleving. Van 2005 tot 2014 was Alex Brenninkmeijer de Nationale ombudsman.